Γράμματα αγάπης στο Στάλιν
του Χουάν Μαγιόρκα

Μετά την επιτυχία που γνώρισε στην Αθήνα την προηγούμενη θεατρική περίοδο το έργο «Γράμματα αγάπης στον Στάλιν» του σύγχρονου δραματουργού Χουάν Μαγιόρκα σε σκηνοθεσία Δημήτρη Μυλωνά και μετάφραση Μαρίας Χατζηεμμανουήλ, η εταιρεία θεάτρου «Εν Δράσει», έρχεται στον νέο πολυχώρο Τέχνης Black Box (στη Θεσσαλονίκη) να συνεχίσει και επιβεβαιώσει τη φήμη του.

Το κείμενο και η δραματουργία του

« Αποφασίστε επιτέλους Μπουλγκάκοφ: Σε ποιά πλευρά του οδοφράγματος βρίσκεστε;»
Το κείμενο διαδραματίζεται τη δεκαετία του 1930. Τον καιρό εκείνο η Σοβιετική Ένωση βρίσκεται υπό το αυταρχικό καθεστώς του σταλινισμού (με κύριο χαρακτηριστικό του την επιβαλλόμενη λατρεία του ηγέτη της Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν). Το καθεστώς του σταλινισμού απαγόρευε την οποιαδήποτε άσκηση κριτικής είτε απέναντι στο κόμμα είτε απέναντι στον εκπρόσωπο αυτού (Στάλιν) ενώ η έκφραση μιας διαφορετικής άποψης τιμωρούνταν με εγκλεισμό σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ακόμα και με εκτέλεση. Για να μπορέσει να επιβιώσει και επικρατήσει ένας δημιουργός πνευματικά και καλλιτεχνικά, όφειλε το έργο του να αντανακλά τα προνόμια και να εξυμνεί τα «επιτεύγματα» του σοσιαλιστικού καθεστώτος. Ως εκ τούτου, ήταν αναμενόμενη η διακοπή της εξέλιξης στις τέχνες και στα γράμματα και η κατάργηση της ελευθερίας έκφρασης και δημιουργίας.
Πηγή έμπνευσής του έργου είναι η αληθινή ιστορία του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ που έτυχε μιας τέτοιας άνισης μεταχείρισης. Η κινητήριος δύναμη του κειμένου είναι οι σκέψεις, οι προβληματισμοί και οι εμμονές του συγγραφέα όταν αυτός εγκαταλειμμένος από την πολιτική και την κοινωνία καταδικάστηκε σε σιωπή. Ο Michail Afanasevič Bulgakov υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς σατιρικούς συγγραφείς της ρωσικής λογοτεχνίας και ενώ στο ξεκίνημα της καριέρας του έτυχε αποδοχής και αναγνώρισης, από το 1927 και έκτοτε το σταλινικό καθεστώς απαγόρευσε όλα τα έργα του. Τα θεατρικά του έργα «κατέβαιναν» το ένα μετά το άλλο ενώ ως θύμα της λογοκρισίας, βομβαρδίζονταν από τις αρνητικές κριτικές και βλασφημίες του τύπου. Η εντολή είναι ρητή : «Να μη μείνει ίχνος του Μπουλγκάκοφ στη σοβιετική σκηνή!» Το όνομα του γίνεται τόσο μισητό που ακόμα και στη μαύρη αγορά πλαστών διαβατηρίων φτύνουν στο άκουσμα του. Δίχως οικονομικούς πόρους και με κατακρεουργημένη τη δημιουργικότητα του, γράφει ακατάπαυστα γράμματα απελπισίας και ικεσίας στο σύντροφο Στάλιν αναζητώντας εκείνο το γράμμα, το πιο αριστοτεχνικό από όλα που θα κάνει το δικτάτορα Στάλιν, να λυγίσει. Όλα στοιβαγμένα δίπλα στο τηλέφωνο και έτοιμα για το ταχυδρομείο. Συκοφαντημένος και απομακρυσμένος από κάθε δυνατότητα έκφρασης αλλά και εργασίας ο Μπουλγκάκοφ ζητά ή να εργαστεί κάπου ή να του επιτραπεί να φύγει από τη Σοβιετική Ένωση έστω και για λίγα λεπτά ελευθερίας. Όμως οι λέξεις συντρίβονται και τα θραύσματα τους εκτοξεύονται ολόγυρα δίχως να μπορούν να βρουν το στόχο τους. Όταν η γυναίκα του, Μπουλγάκοβα προκειμένου να τον βοηθήσει αναλαμβάνει να παραστήσει το δικτάτορα, χτυπά το τηλέφωνο.
Στο κείμενο «Γράμματα αγάπης στο Στάλιν» η αληθινή ζωή του συγγραφέα Μπουλγκάκοφ είναι διανθισμένη απο μια ιστορία φανταστική που όμως κι αυτή με τη σειρά της εμπεριέχει στοιχεία «αληθινά» παρμένα από το έργο του ρώσου συγγραφέα «Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα» ή βασισμένα στις επικρατούσες φήμες τις εποχής (που θέλουν το Στάλιν να τηλεφωνεί στον Μπουλγκάκοφ). «Πρέπει να συναντηθούμε για να μιλήσουμε» ακούγεται από την άλλη άκρη της γραμμής αυτός που του συστήνεται ως Στάλιν ώσπου εκείνη τη στιγμή κόβεται η τηλεφωνική γραμμή. Ο Μπουλγκάκοφ το μόνο που αναμένει πια είναι ένα ακόμα τηλεφώνημα που θα ορίσει τη συνάντηση τους. Το τηλεφώνημα αυτό δεν έρχεται ποτέ ενώ το κείμενο στη συνέχεια του εξελίσσεται σε ένα διάλογο με ένα όραμα-παραίσθηση. Μια φανταστική αντιπαράθεση ανάμεσα στον ηγέτη και τον συγγραφέα, που καταλήγει σε ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή προς τη σιωπή. Η μεστή μετάφραση της Μ. Χατζηεμμανουήλ επιχρισμένη με πνευματικότητα, αποδίδει ευθύβολα το λόγο του κορυφαίου σύγχρονου δραματουργού μέσα στον οποίο συνωστίζονται καταλυτικά γεγονότα και συναισθήματα. Το σημαντικότερο όμως είναι πως αποδίδει τη συμπόνια, κατανόηση και ζεστασιά του δημιουργού προς τον Ρώσο συγγραφέα ενώ το γεγονός των ατελείωτων «δοκιμαστικών» γραμμάτων μέχρι να βρεθεί το πιο αριστοτεχνικό από όλα, αναδεικνύει την ψυχική αναστάτωση του Μπουλγκάκοφ κι αποδεικνύει την αδυναμία της τέχνης να συλλάβει την ασταθή και εύθραυστη κατάσταση στην οποία μπορεί εύκολα να υποπέσει ο καλλιτέχνης εξαιτίας της κοινωνίας.

Η παράσταση

Η παράσταση αναδύει μια σκηνοθετική γραμμή ιδιαίτερα επιμελημένη στην κάθε της λεπτομέρεια και με απόλυτο σεβασμό και προσήλωση στις προθέσεις του συγγραφέα. Οι θεατές αφήνονται να «αναπνεύσουν ελεύθερα» και στο τέλος να οδηγηθούν, ο κάθε ένας, στη δική του ερμηνευτική εικόνα και ιδέα. Ο σκηνοθέτης της Δημήτρης Μυλωνάς, αποδίδει καθαρά τις σκέψεις, τις εμμονές, τα διλλήματα αλλά και τα ιδανικά που ενέπνευσαν το συγγραφέα σε όλες τις αποχρώσεις επιφάνειας και βάθους τους. Οι πράξεις που συνοδεύουν το λόγο, είναι εκείνες ακριβώς και σε εκείνον τον βαθμό που αποτυπώνουν και εκφράζουν τα καίρια σημεία του κειμένου, διευκολύνοντας έτσι το θεατή να υπεισέλθει σε αυτό και να το κατανοήσει. Σκηνικά, επιλέγονται εκείνα τα –αρνητικά- στοιχεία που τονίζουν και «απομυθοποιούν» την καλλιτεχνική δημιουργία ή αντικατοπτρίζουν τον ανάστατο ψυχικό του κόσμο (πεταμένα βιβλία, χαρτιά και αντικείμενα, φαγητά και ποτά στα συρτάρια του γραφείου, κ.α.) Μια ρεαλιστική παράσταση όπως και σουρεαλιστική. Πραγματική αλλά και φανταστική με όλη την κυριολεξία των λέξεων.
Ο Ηλίας Μελέτης υποταγμένος στο ρυθμό του έργου, αποδίδει με ακρίβεια στον λόγο και την κίνηση όλες τις σκέψεις, τα διλήμματα και τις εμμονές του Μπουλγκάκοφ, ενός καταδικασμένου σε σιωπή συγγραφέα. Με εσωτερική ομοιογένεια στην ερμηνεία του, κατάφερε με ένα λιτό και αξιοπρεπή τόνο να αποδώσει την ψυχική και οικονομική κατάρρευση του καλλιτέχνη που «από τα ψηλά» έπεσε στα «χαμηλά» και που είναι ανεπιθύμητος στη χώρα την οποία υπηρετεί με την τέχνη του.

Με ευφυΐα και εσωτερικότητα η Άννα Ελεφάντη αποδίδει πειστικά όλες τις εσωτερικές πτυχές της Μπουλκάκοβα (ως σύζυγος που έχει πίστη και αφοσίωση, ως σύμβολο δυναμισμού που σηκώνει στους ώμους της όλο τα βάρος της κατάστασης, ως επιθυμητή ερωμένη που υποβιβάζεται και γίνεται μια απλά αδιάφορη σύζυγος αλλά και ως «εργαλείο», ένα χρήσιμο βοήθημα για την προσέγγιση του Στάλιν. Ο Σπύρος Τσεκούρας ερμηνεύει εξαιρετικά τον Στάλιν με όλα τα χαρακτηριστικά του δικτάτορα. Με απόλυτη καθαρότητα και ειλικρίνεια στην ερμηνεία του είναι στοργικός όταν θέλει κάτι να πετύχει, σκληρός όταν θέλει να υπερισχύσει, και κυρίως ειρωνικός και απόλυτος. Εύστοχες οι μουσικές παρεμβάσεις, μας μεταφέρουν στην εποχή ενώ το μακιγιάζ ευρηματικά «σαρκαστικό». Μια εξαιρετική παράσταση που αναδίδει ερωτήματα για την αλληλεπίδραση κοινωνίας και τέχνης και τονίζει τις «οντολογικές» βλάβες που υφίσταται η τέχνη όταν η κοινωνία στρέφεται εναντίον της.

Μετάφραση: Μαρία Χατζηεμμανουήλ
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Μυλωνάς
Σκηνικά-κοστούμια: Κωνσταντίνος Ζαμάνης
Φωτισμοί: Χριστίνα Θανάσουλα
Μουσική & Ηχητικός Σχεδιασμός: Λάμπρος Πηγούνης
Επιμέλεια Κίνησης: Θάλεια Δήτσα
Μακιγιάζ & Κομμώσεις: Λένια Saw
Video trailer: Βαγγέλης Λαϊνάς και Νίκος Παπαγγελής
Φωτογραφίες: Πάνος Μιχαήλ
Αφίσα: Παναγιώτης Βωβός
Ερμηνεύουν
Μπουλγκάκοφ: Ηλίας Mελέτης / Μπουλγκάκοβα: Άννα Ελεφάντη / Στάλιν: Σπύρος Τσεκούρας
Πολυχώρος τέχνης «BLACK BOX»
Φλέμινγκ και Βασ. Όλγας γωνία
Θεσσαλονίκη
Οι παραστάσεις έχουν ολοκληρωθεί