Ο ρόλος του θεατή

Το κοινό, παρτενέρ και αντίπαλος μαζί

Η κοινωνιολογία , η ψυχολογία , και η σημειολογία προσεγγίζουν τον θεατή όχι ως άτομο αλλά ως συλλογική οντότητα. Στο θεατή -άτομο περνούν οι ιδεολογικοί και ψυχολογικοί κώδικες, ενώ η πλατεία σχηματίζει, κάποτε, μια οντότητα, ένα σώμα που αντιδρά συνολικά. Η κοινωνιολογική προσέγγιση περιορίζεται συνήθως στη διεύρυνση της σύνθεσης του κοινού , της κοινωνικοπολιτισμικής του προέλευσης, των προτιμήσεων και των αντιδράσεων του. Η αισθητική της πρόσληψης επιζητεί τον ιδανικό θεατή. Η σημειολογία ασχολείται με τον τρόπο δια του οποίου σχηματίζει ο θεατής τη σημασία από ακολουθίες σημείων της παράστασης, συγκλίσεις και χάσματα ανάμεσα στα διάφορα σημαινόμενα .Το θέατρο είναι μια γλώσσα που φέρει τους δικούς της κώδικες επικοινωνίας. Αυτοί οι κώδικες  τίθενται σε λειτουργία  στη θεατρική παράσταση μέσα από το σχήμα: πομπός- δέκτης. Το έργο τέχνης δεν έχει καμία αυτάρκεια ^. χωρίς τον δέκτη, δεν υπάρχει .Από τη στιγμή που ένας ηθοποιός παριστάνει ένα «ρόλο» μπροστά σε ένα τουλάχιστον θεατή έχουμε μια θεατρική πράξη και ταυτόχρονα μια πράξη επικοινωνίας. Η ηδονή του θεατή συνίσταται σε διαρκείς αναζητήσεις και αντιδράσεις που κάνει για να εστιάσει, να αποκλείσει ,να συνδυάσει και να συγκρίνει. Ο Μπρεχτ παρατηρεί πως στο θέατρο το κοινό ρυθμίζει την παράσταση. Με βάση αυτή τη παρατήρηση ο ρόλος του κοινού είναι λιγότερο παθητικός απ' όσο νομίζουμε,το κοινό είναι ο πρωταγωνιστής κι ίσως ο πρώτος εκ των πρωταγωνιστών.

Το βλέμμα του σκηνοθέτη κι η επιθυμία του ή των θεατών συγκροτούν τη σκηνική δημιουργία, δίδοντας στη σκηνή, που εννοείται ως μεταβλητή πολλαπλότητα εκφραστών, το νόημά της. Στον κινηματογράφο ενεργοποιείται εύκολα η  φαντασίωση και ο ψυχισμός φτάνει στις βαθιές βάσεις του ενώ ο θεατής του θεάτρου έχει συνείδηση των συμβάσεων (τέταρτος τοίχος) παραμένει αρχι-χειριστής,  ο οδηγός των  συγκινήσεων του, ο τεχνίτης του θεατρικού γεγονότος: πηγαίνει ο ίδιος προς στη σκηνή, ενώ η οθόνη απορροφά αμετάκλητα τον θεατή του κινηματογράφου. Στον κινηματογράφο υπάρχει και μετά την ολοκλήρωση της δημιουργίας, δυνατότητα διορθωτικών παρεμβάσεων, στο θέατρο ότι γίνεται είναι χωρίς  επιστροφή. Η θεατρική παράσταση δεν είναι μόνο εφήμερη, είναι και κυριολεκτικά ανεπανάληπτη. Η κινηματογραφική ταινία, δεν επηρεάζεται από τη συμμετοχή και τις αντιδράσεις των θεατών ενώ στη θεατρική παράσταση το αισθητικό αποτέλεσμα  κινδυνεύει κάθε στιγμή να καταστραφεί αφού κάθε στιγμή μπαίνει σε δοκιμασία. Το θέατρο στηρίζεται στη συμφωνία θεατών και εκτελεστών. Η ικανοποίηση των θεατών ποικίλει : «απατώμαι από την ψευδαίσθηση, πιστεύω και δεν πιστεύω, όπου το ακίνητο σώμα του δοκιμάζει δίχως να διακινδυνεύει, επικίνδυνες, τρομακτικές ή ικανοποιητικές  καταστάσεις». Θεωρητικά, μπορεί να παρέμβει στη σκηνή, να ενοχλήσει , να χειροκροτήσει ή να  σφυρίξει,^. στην πραγματικότητα, εσωτερικεύει αυτές τις συνήθειες  παρεμβολής, δίχως  να  διαταράξει την τελετή που σκηνοθετείται, από τους καλλιτέχνες, σπάνια όμως έχουν καταγραφεί και φαινόμενα ακραίων αντιδράσεων και επιδοκιμασίες από ξεσηκωμένους θεατές που ένιωθαν ότι αυτό που έβλεπαν  προσέβαλλε την αισθητική τους. Οι αντιδράσεις του κοινού εξαρτώνται πάντα από τη σύνθεση του, την κοινωνική του προέλευση, τη μόρφωση και την ηλικία του. Το κοινό υπαγορεύει αντιδράσεις που ποικίλουν από βραδιά σε βραδιά και που μπορούν να επηρεάσουν θετικά ή αρνητικά την απόδοση των ηθοποιών. Ακόμα και τις  σιωπές,  ο ηθοποιός τις διαπιστώνει και ανάλογα ενθαρρύνεται  ή πανικοβάλλεται. Το  κοινό παρτενέρ και αντίπαλος μαζί, παίζει κι αυτό. Στο θέατρο δηλαδή το κοινό κρατά το ρόλο του θυσιαστή και ο ηθοποιός του θυσιαζόμενου. Υπάρχει κάτι ανάμεσα τους από την ερωτική πράξη και τη θρησκευτική ιεροτελεστία: Ο ηθοποιός(θυσιαζόμενος) προσφέρει κάθε βράδυ το σώμα και το αίμα του υπέρ της σωτηρίας –έστω για δυο ώρες –του Κοινού (θυσιαστή). Και το κοινό κοινωνεί, προσδοκώντας ανάσταση νεκρών: των απονεκρωμένων μέσα στις δοσοληψίες του βίου ονείρων του.  Το φαινόμενο του θεάτρου δεν μπορεί να υπάρξει ,δίχως τη χημική ένωση μιας ομάδας ανθρώπων και μιας άλλης, ευρύτερης ομάδας που αποτελεί το κοινό. Το θεατρικό γεγονός γίνεται πράξη μόνο μέσα απ’ αυτή την καύση. Η   παράσταση δεν τελείται απλώς ενώπιον των θεατών, τους  εμπεριέχει, δε γίνεται γι’ αυτούς αλλά κυριολεκτικά μ’ αυτούς.

Ο Γιώργος Κατσαντώνης είναι αριστούχος απόφοιτος του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της  Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστήμων του Πανεπιστημίου Πατρών . Οι μελέτες του προωθούν τη θεατρολογία ως επιστήμη που συμφιλιώνει και ενσωματώνει, σε μια σφαιρική προοπτική, τη  σημειολογική οπτική (αισθητική) των σημείων της παράστασης ,την ψυχαναλυτική προσέγγιση ,την ανθρωπολογική διάσταση και την κοινωνιολογική έρευνα επί της παραγωγής και πρόσληψης του θεατρικού φαινομένου.