Παιδί και θέατρο: Σημείο συνάντησης, το θεατρικό παιχνίδι

Ενώ ο Παναγιώτης Κυρίτσης προετοιμάζει έναν νέο χώρο για να φιλοξενήσει τις τέχνες και την εκπαίδευση, στον οποίο μάλιστα θα στεγάζεται κι ένα τριετές εργαστήρι θεατρικού παιχνιδιού για ενήλικες, βρήκαμε το χρόνο να συναντηθούμε μαζί του και με τη συνεργάτιδά του και εμψυχώτρια Βιργινία Κεχαγιά η οποία λειτουργεί και φέτος ομάδες θεατρικού παιχνιδιού για παιδιά και εφήβους με την συνεργασία του Δημοτικού Θεάτρου Μεγάρων.

Και η συζήτησή μας, μια συζήτηση για το παιδί, το θέατρο, το παιχνίδι και την εκπαίδευση, απέκτησε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ας την μοιραστούμε...

Το θεατρικό παιχνίδι τι στόχο έχει όσον αφορά την σχέση των παιδιών με το θέατρο;

Παναγιώτης: Να ξεκαθαρίσουμε αρχικά πως το θεατρικό παιχνίδι αποτελεί εργαλείο για εκπαίδευση και καθόλου δεν έχει σαν στόχο να δημιουργήσει ανήλικους ηθοποιούς. Επίσης το ζητούμενο είναι να μην επιβάλλεις στο παιδί την παράσταση, αλλά να του εμπνέεις την θεατρικότητα. 

Πως θα περιέγραφες τον πομπό που μεταδίδει στους νεαρούς θεατές την θεατρικότητα;

Παναγιώτης: Ως έναν πομπό  που μπορεί να  εκπέμπει σήματα σαφή, με πολλούς τρόπους, τα οποία να είναι εύληπτα απ’ τους άλλους. Να τα έχει επιλέξει προσεκτικά και να αγγίζουν ταυτόχρονα κάποια βαθύτερη αλήθεια του. Σήματα τα οποία θα αφορούν μηνύματα κι αλήθειες που τον προβληματίζουν και τον ενδιαφέρουν.  Και μέσα από αυτά θα μπορεί να επικοινωνεί με τους άλλους σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, μέσα από μια δεδομένη σύμβαση που μπορεί να ποικίλλει.

Βιργινία: Για να επιτευχθούν όλα αυτά πρέπει να βρούμε τον τρόπο. Κι ο τρόπος είναι το παιχνίδι, στην συγκεκριμένη περίσταση, το θεατρικό παιχνίδι.

Πως διαμορφώνεται η διαδικασία;

Παναγιώτης: Κάποιος δίνει τα ερεθίσματα. Το παιδί αντιδρά σ’ αυτά μέσω των αισθήσεών του, ανταποκρίνεται με βάση την αντίληψή του, τις δυνατότητές του, την φαντασία που έχει αναπτύξει. Μπαίνει στη διαδικασία να επιλέξει το ίδιο κι αυτό καλλιεργεί και την αφαιρετική του σκέψη, διότι κινείται μέσα από ένα σύνολο επιλογών. Σε συνδυασμό πάντα και με την δυνατότητα να συνθέτει.

Θα είχε ενδιαφέρον να αναλύσουμε τις φάσεις για να γίνει φανερή η λειτουργικότητα της όλης διαδικασίας.

Παναγιώτης: Η πρώτη φάση ενός θεατρικού παιχνιδιού είναι αυτή της απελευθέρωσης όπου δίνονται αισθησιοκινητικά ερεθίσματα ώστε το παιδί να προσανατολιστεί στο χώρο του, να αντιδράσει, να κινηθεί, να αρχίσει να επικοινωνεί με τους άλλους, να προσπερνάει αναστολές, συστολές, έμφυτες και επίκτητες. Έτσι αποκτά σιγά-σιγά και μια πρώτη επαφή με τα ερεθίσματα που του  δίνει ο εμψυχωτής για να εξελιχτούν αργότερα.

Η δεύτερη φάση ακολουθεί ομαλά και το παιδί μπαίνει σε μια βαθύτερη επεξεργασία των ερεθισμάτων καθώς αρχίζει τώρα να τα εσωτερικεύει και να εισέρχεται στη διαδικασία του ρόλου, ορίζοντάς τον μέσα από κίνηση, έκφραση, ήχους και λόγο, στάσεις και φόρμες σωματικές οι οποίες έχουν να κάνουν με τις επιλογές του. Επιλογές  που δεν υποδεικνύονται και είναι όλες αποδεκτές.

Όλοι αυτοί οι ρόλοι καθώς επικοινωνούν αναπτύσσουν μικρά στιγμιότυπα, κάποια αυτοσχέδια δρώμενα. Σε αυτή τη φάση εμπλέκονται και με άλλους ρόλους ώστε να εμπλουτίζονται τα στιγμιότυπα.

Βιργινία:  Επειδή τα ερεθίσματα είναι πολλαπλά έχει το παιδί τη δυνατότητα να δοκιμάσει πολλούς ρόλους. Απ’ όλους τους ρόλους, κατόπιν θα διαλέξει μόνο του, έναν.

Παναγιώτης: Μέσα από την ανάπτυξη των ρόλων δημιουργούνται νέα δρώμενα. Εδώ γίνεται κι ο σχηματισμός των ομάδων με βάση τις σχέσεις ανάμεσα στα δρώμενα.

Το παιδί μπαίνει στη διαδικασία να λεκτικοποιήσει τα δρώμενα και να προχωρήσει την επικοινωνία του με τους άλλους όχι μόνο μέσω σωματικής έκφρασης αλλά και σε λεκτικό επίπεδο.

Η τρίτη φάση του θεατρικού παιχνιδιού είναι αυτή της σύνθεσης. Εκεί ρόλοι και δρώμενα συνθέτονται με τέτοιο τρόπο ώστε να εξελιχτεί όλο αυτό το αποτέλεσμα που έχει ήδη δημιουργηθεί και να έχουμε μια νέα σκηνική δράση που θα είναι η εξέλιξη των όσων έχουν ως τώρα βιωθεί.

Βιργινία:  Αναζητάμε το κοινό στοιχείο, το αναδεικνύουμε, δημιουργούμε συνθήκες σύγκρουσης.

Στα παιδιά δίνουμε λογιών-λογιών ερεθίσματα. Άλλα είναι οπτικά, άλλα απτικά, ακουστικά και οπτικοακουστικά. Επίσης ερεθίσματα μέσω ήχων, αντικειμένων, τραγουδιών, φράσεων ή γραπτών κειμένων και ποιημάτων.

Παναγιώτης: Βασικός στόχος είναι η ανάπτυξη της φαντασίας. Αυτό επιτυγχάνεται καθώς το παιδί ξεπερνάει συστολές κι αναστολές κι η δημιουργικότητα ελευθερώνεται και αναπτύσσεται.

Το τρίπτυχο που αναλύσαμε επαναλαμβάνεται, σε ένα ακόμα πιο δημιουργικό στάδιο, σε κύκλο, και αλλάζοντας επίπεδο,  σε μια διαρκώς εξελικτική σπείρα.

Βιργινία: Σημαντικό ζητούμενο είναι και το να μπορέσει το παιδί να αυτοοργανώνεται, να γνωρίζει το σημείο αναφοράς του και τους στόχους του, να οργανώνει τις σκέψεις του και να επικοινωνεί οργανωμένα με τους άλλους. Επίσης  να πειθαρχεί, όχι σε κανόνες απ’ έξω, αλλά μέσω της σύμβασης στην οποία προσαρμόζεται κάθε φορά χωρίς κανείς να χρειάζεται να του το υποδείξει αφού μόνο του έχει μπει σε μια τέτοια διαδικασία.  Γιατί το παιδί έχει και ανάγκη από όρια.  Γι΄ αυτό άλλωστε τα παιδιά παίζουν και δημιουργούν συμβάσεις.

Παναγιώτης: Ο τελικός στόχος έχει να κάνει με την ίδια την επιθυμία των παιδιών να καλλιεργηθούν ως προσωπικότητες.  Αφορά δηλαδή το βασικό ζητούμενο της παιδείας, που είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας. 

Βιργινία: Η όλη αυτή διαδικασία χτίζει την πίστη του παιδιού στον εαυτό του και στις δυνατότητές του.

Καθώς επιλέγει το παιδί, αρχίζει λίγο-λίγο να ξεδιπλώνει τον υποκειμενισμό του.  Αυτό έχει τεράστια αξία για την αυτοεκτίμησή του, για τον τρόπο με τον οποίο βλέπει τον εαυτό του μέσα στο σύνολο, στο φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον.

Όταν έρχεστε αντιμέτωποι με παιδιά τα οποία φέρουν κάποια σοβαρά ψυχικά προβλήματα, πως αντιμετωπίζετε την ευαίσθητη συνθήκη, αφού τα εντοπίσετε;

Παναγιώτης:  Τα παιδιά αυτά εκδηλώνουν το καθένα με το δικό του τρόπο το πρόβλημά τους. Σε διαφορετικό επίπεδο έντασης. Άλλο παιδί θα εκδηλώσει αλαζονεία, άλλο θα προσπαθήσει να μεταφέρει την εσωτερική του ένταση στην ομάδα, έως ότου επέλθει η εξισορρόπηση, άλλο θέλει να γίνει το κέντρο του ενδιαφέροντος κι άλλο θα θελήσει να εξαφανιστεί μέσα στην ομάδα, να μην γίνεται αντιληπτή η παρουσία του. Σημαντικό εδώ είναι ο εμψυχωτής να εντοπίσει τα παιδιά με αποκλίνουσα συμπεριφορά, να είναι σε θέση να διαγνώσει το πρόβλημα, να ερμηνεύσει τα αίτια μέσα από τα σήματα που εκπέμπει το παιδί και να το παρωθεί άλλοτε έμμεσα, άλλοτε άμεσα,  σε δράσεις που θα το ενισχύσουν θετικά. Πρέπει να ενδυναμωθεί ο αδύναμος κρίκος μέσα στην ομάδα για να μην σπάσει η αλυσίδα.

Βιργινία: Μένει τώρα το να θελήσει το παιδί να πάρει το ερέθισμα. Πολλές φορές, τα παιδιά αυτά έρχονται στην ομάδα έστω κι αν δεν αντιδρούν στα ερεθίσματα. Που σημαίνει ότι ζητάνε βοήθεια.

Παναγιώτης: Η σιωπή που ουρλιάζει

Βιργινία: Και τα υπόλοιπα παιδιά της ομάδας αντιλαμβάνονται αμέσως την διαφορετικότητα και μπαίνουν στην διαδικασία να βρουν με ποιο τρόπο μπορούν να εντάξουν ένα τέτοιο άτομο στην ομάδα τους, μέσα από μια διαδικασία προστασίας αλλά ενίοτε και σύγκρουσης.   Αν ο εμψυχωτής μπει σωστά στο παιχνίδι, αναγκάζει την ομάδα να έρθει αντιμέτωπη όχι με το συγκεκριμένο παιδί αλλά με το πρόβλημα.

Παναγιώτης: Σε μια τάξη τα διαχειρίζεσαι πιο δύσκολα αυτά τα θέματα απ’ ότι μέσα σε μια ομάδα θεατρικού παιχνιδιού. Σε μια τάξη υπάρχει σκληράδα, ανταγωνισμός και είναι πια στο χέρι του δασκάλου να το διαχειριστεί με άλλους τρόπους.

Τι προσφέρει το θεατρικό παιχνίδι στο παιδί όσον αφορά την ψυχική του υγεία και την πνευματική του ανάπτυξη;

Παναγιώτης: Το θεατρικό παιχνίδι απελευθερώνει.  Στη διάρκεια του παιχνιδιού το παιδί αποφορτίζεται από την συσσωρευμένη του ένταση και αυτή η απώθηση του αρνητικού φορτίου είναι πολύ σημαντική. Εξ ίσου σημαντικό είναι η αποφόρτιση αυτή να γίνεται μέσα από την τέχνη, να μορφοποιηθεί αυτή η ενέργεια που περισσεύει, να ενταχθεί στο ρόλο, μέσα από το ρόλο να αρχίσει το παιδί να προσδιορίζει τα όσα του συμβαίνουν, βήμα-βήμα, να μπορεί να αντιλαμβάνεται τις αιτίες των πραγμάτων, τα συναισθήματά του και να μπορεί όλα αυτά να τα διαχειρίζεται.

Βιργινία: Το παιχνίδι σ’ οποιαδήποτε μορφή του είναι έμμεσα ψυχοθεραπευτικό κι αυτό το έχουν αντιληφθεί οι άνθρωποι από τα αρχαία χρόνια ως τα σήμερα.

Πως διαχειρίζεστε κάποια παιδιά με ιδιαίτερα ταλέντα και δεξιότητες;

Παναγιώτης: Λέμε στους γονείς τι ταιριάζει στα παιδιά τους. Δεν χρησιμοποιούμε πολύ τη λέξη ταλέντο. Διότι δεν αρκεί το παιδί να εκφράζει μια αγάπη σε κάποια τέχνη, πρέπει να έχει και τις δυνατότητες να την καλλιεργήσει. Το ζήτημα είναι να ταιριάξουν η αγάπη με την δεξιότητα.

Βιργινία: Ο όρος ταλέντο χρησιμοποιείται πολύ παρεξηγημένα.  Αν δεν λειτουργήσει σωστά το όλο σύστημα,  μπορεί να επιβληθεί από τους γονείς στο παιδί ένα τέτοιο φορτίο που να το πνίξει. 

Παναγιώτης: Συχνά ο γονιός, αν νοιώσει πως το παιδί του έχει ταλέντο, ταράζεται και του γίνεται εμμονή να μην το αφήσει να πάει χαμένο.

Βιργινία:  Άλλωστε μπορεί πάντα σε ένα παιδί να αργήσει να εμφανιστεί η δεξιότητα. Να μην αναγνωρίσεις σήμερα κάτι ιδιαίτερο το οποίο εκείνο το έχει μεν αλλά  χρειάζεται πολύ χρόνο για να το αναπτύξει.

Παναγιώτης: Εμείς δίνουμε μεγάλη σημασία στην συνέπεια μέσα στο χρόνο... Αν κάποιο παιδί έχει ένα ταλέντο αυτό θα φανεί κι από το χρόνο. Αν είναι διατεθειμένο να το ζει αυτό το πράγμα, να το έχει ενταγμένο στην καθημερινότητά του, να το εξελίσσει...Να το επιλέξει και να το υποστηρίξει μέχρι να ολοκληρωθούν οι κύκλοι της εκπαίδευσης με επιμονή και πίστη. Πρέπει να το δει από διαφορετικές διακυμάνσεις συναισθημάτων και να έχει καταλήξει πως του αρέσει και το θέλει κάτω από οποιαδήποτε συνθήκη.

Βιργινία: Το άστρο του καθενός θα λάμψει όταν θα είναι η στιγμή του για να λάμψει.

Παιδί με προβληματική εμφάνιση, παχύσαρκο, νωθρό, υπερκινητικό, παιδί με εμμονές, βραδύγλωσσο,  ανάπηρο, παιδί με διαφορετικότητες που προκαλούν τον χλευασμό, πως εντάσσεται ομαλά στην ομάδα;

Βιργινία:  Η ίδια η διαδικασία του παιχνιδιού δίνει ίσες ευκαιρίες συμμετοχής σε όλους. Εκεί αποκαλύπτονται τα άλλα στοιχεία του παιδιού.  Και εν τέλει, γίνεται αποδεκτό για αυτά τα άλλα του χαρίσματα,  χωρίς να το εμποδίζει σ’ αυτό, το εμφανισιακό ή άλλο πρόβλημα.

Παναγιώτης: Δίνεται η ευκαιρία στο παιδί να δείξει και τα άλλα κομμάτια της ύπαρξής του τα οποία είναι ελκυστικά και ενδιαφέροντα ώστε να αντισταθμιστεί η αδυναμία στην εμφάνιση. Η διαδικασία του θεατρικού παιχνιδιού την εξασφαλίζει αυτή την διαδικασία.

Βιργινία: Όταν αποκτάται το νήμα της επικοινωνίας ανάμεσα στα παιδιά της ομάδας, η εικόνα γι’ αυτό το παιδί αλλάζει, διευρύνεται... Έρχεται ένα άλλο κομμάτι της ύπαρξής του για να ισοσταθμίσει την προβληματική εμφάνιση.

Παναγιώτης: Καθώς τροποποιούνται τα υπόλοιπα, συναίσθημα, σκέψη, ψυχικοί μηχανισμοί, μπορεί αυτό το πρόβλημα, ακόμα κι αν δεν είναι άλυτο, ν’ αρχίσει να βελτιώνεται. Έχουμε και αυτό το ενδεχόμενο.

Εν τέλει το θεατρικό παιχνίδι γίνεται για τα παιδιά που είναι ιδιαίτερα προικισμένα, για τα παιδιά που μειονεκτούν  ή για τον μέσο όρο;

Παναγιώτης: Το θεατρικό παιχνίδι δεν γίνεται ούτε για όσους ξεχωρίζουν ούτε για το μέσο όρο. Το θεατρικό παιχνίδι απλά γίνεται...

Βιργινία: Ο καθένας μέσα στην ομάδα «γίνεται» και μετά παίζει με το «γίνεται» του άλλου. Όποιος το επιθυμεί μπορεί να αντλήσει από τους άλλους αρκεί να βρει τον τρόπο να επικοινωνήσει μαζί τους. Μαθαίνει έτσι κανείς να αντιλαμβάνεται τα διαφορετικά μέτρα και τις διαφορετικές στάθμες των ανθρώπων αλλά ταυτόχρονα, σε ένα υπαρξιακό πλαίσιο, οι διαφορετικότητες ταιριάζουν δημιουργώντας ένα ενδιαφέρον κι αρμονικό σύνολο. 

Παναγιώτης: Το μάθημα που η ίδια η ομάδα δίνει σε όλους μας, εμπεριέχει την αποδοχή του εαυτού και των άλλων. Την δυνατότητα να δρας κάτω από τις συγκεκριμένες κάθε φορά συνθήκες. Να μπορείς κάθε φορά να κάνεις αισθητή την παρουσία σου χωρίς να καπελώνεις τους άλλους αλλά ούτε και τον εαυτό σου.

Βιργινία: Είναι τόσο ιδιοφυές και γόνιμο το συλλογικό πνεύμα που νομίζω πως το έχουμε μεγάλη ανάγκη σε σχέση με την ατομικότητα και τις δυνατότητες του καθενός μας ξεχωριστά.

Παναγιώτης: Ωραίο και γόνιμο είναι να μπορεί κανείς να διευθετεί τις αντιθέσεις του. Να μπορεί να επικοινωνεί με τους άλλους και ταυτόχρονα να μπορεί, όταν το επιθυμεί, να λειτουργεί και μόνος του και να διαχειρίζεται όσο καλύτερα γίνεται,  τις μοναδικές του δεξιότητες. Δεν υπάρχουν μόνο άκρα αλλά και ενδιάμεσα.

Βιργινία: Μας ενδιαφέρει να έχει κανείς τις ευκαιρίες ώστε να πάψει να είναι αναλφάβητος και συναισθηματικά και κοινωνικά και αισθητικά και πολιτισμικά και πολιτισμικά δηλαδή σε όλα αυτά τα επίπεδα που δρα η ίδια η ζωή.

Παναγιώτης: Να δούμε τη σχέση ανάμεσα στο μέσα μας και το έξω μας είτε αυτό το έξω είναι το κοινωνικό είτε το φυσικό μας περιβάλλον.