Οι σκηνοθέτες στο προσκήνιο

Κάθε φορά που παρακολουθώ μια παράσταση μου αποκαλύπτεται η αόρατη παρουσία του σκηνοθέτη που την οραματίστηκε. Οι ηθοποιοί κι όλοι οι συντελεστές φέρουν τη σφραγίδα της έμπνευσής του, καλής ή κακής, ενίοτε δε και της τρανταχτής απουσίας του. Έχοντας συζητήσει με πολλούς παλαίμαχους αλλά και νέους σκηνοθέτες ομολογώ πως με έχει εντυπωσιάσει η νέα γενιά με τη φρεσκάδα, την ευρηματικότητα και την δυναμική διαχείριση του υλικού της. Κι ωστόσο είδα λάθη, είδα αγωνίες που δεν έγιναν δημιουργία, είδα και εμπνεύσεις που δεν ολοκληρώθηκαν, είδα και αλαζονεία, είδα και προχειρότητες. Έτσι κάθισα και σκέφτηκα τι είναι ένας σκηνοθέτης και πως λειτουργεί χωρίς να κινδυνεύει από ολισθήματα και χωρίς να βασανίζει άδικα τους ηθοποιούς του ενώ θα μπορούσε να τους αξιοποιήσει. Ρίχνω τις σκέψεις μου αυτές στο χαρτί και φαντάζομαι έναν νέο σκηνοθέτη που θα μπορούσε να τις διαβάσει και να τον ενδιαφέρουν. Ακόμα κι αν ξέρει καλά όλα αυτά που γράφω παρακάτω, ίσως να τα δει με άλλο μάτι. Και να οργανωθεί καλύτερα αφού η δουλειά του είναι να δημιουργήσει μια αυθεντική «φέτα» ζωής, ένα κομμάτι πραγματικότητας. Κι αυτό πιστέψτε με, είναι εξαιρετικά δύσκολο….

Πρώτον και κύριο: η δραματουργία
Δεν είναι καθόλου εύκολο κι απλό να «διαβάσει» κανείς ένα θεατρικό έργο. Πρέπει να λάβει υπ’ όψιν την εποχή, τις συνθήκες, την ηλικία και τη βιογραφία του συγγραφέα πριν μπει στην περιπέτεια της ανάγνωσης. Χρειάζεται έρευνα και ένας καλός δραματολόγος, αλλά καλός γιατί αλλιώς μπορεί να σε οδηγήσει αλλού και να σε μπλέξει χειρότερα.
Πολλά κρύβονται πίσω από τις λέξεις και πρέπει να ανιχνευτούν για να γίνουν συναίσθημα, κίνηση και έκφραση.
Είναι ανόητο ρίσκο να επεμβαίνει κανείς πάνω στο κείμενο αν δεν είναι απόλυτα σίγουρος για τις κινήσεις του. Το να μεταφέρεις ένα κείμενο σε άλλη εποχή δεν έχει νόημα γιατί αν το έργο έχει κάτι να πει θα το πει μέσα από την εποχή του κι αν δεν είναι διαχρονικό δεν υπάρχει λόγος ν’ ανέβη. Τα σπουδαία κείμενα δεν ορίζουν μόνο κατάσταση, δράση και χαρακτήρες αλλά και την εποχή τους κι αυτό είναι ένα σημαντικό κομμάτι τους.
Τα περισσότερα καλά θεατρικά κείμενα είναι πλήρη, δεν χρειάζονται προσθαφαιρέσεις και δεν είναι κανένας σκηνοθέτης πιο έξυπνος από τον συγγραφέα ώστε να διορθώνει το δημιούργημά του. Αν ήταν, ας το έγραφε αυτός. Αν ένα έργο σας εμπνέει αλλά δεν μπορείτε να το ανεβάσετε, προτιμείστε μια μεταγραφή, μη του βγάζετε τα μάτια έξω και μην το αντιμετωπίζετε σαν κορμί στο ανατομείο γιατί δεν είναι νεκρό και θα ματώσει.
Το ίδιο ισχύει και για τις διασκευές από την λογοτεχνία ή την ποίηση. Φυσικά και θα υπάρξει από τον διασκευαστή μια πρόταση αφού πρόκειται για άλλο είδος με άλλες ανάγκες αλλά λίγος σεβασμός στον έρμο το συγγραφέα δεν βλάπτει καθόλου. Και κυρίως –έλεος- μην βάζετε τα χαριτωμένα στιχουργικά σας επιτεύγματα πλάι στο λόγο των τιτάνων της λογοτεχνίας. Αυτοί βέβαια δεν θα βγουν από τον τάφο τους να σας περιποιηθούν όπως σας αρμόζει αλλά εσείς ρεζιλεύεστε. Και μάλιστα άσχημα.
Δημιουργείστε βασισμένοι σε στοιχεία αλλά και με την φαντασία σας (πάντα υπό έλεγχο) την ιστορία πριν και μετά την δραματουργική δράση που εμπεριέχεται στο έργο, έτσι ώστε να έχετε μια σαφή εικόνα όλων αυτών τα οποία αν και δεν συμβαίνουν επί σκηνής έχουν επηρεάσει τους ήρωες και τις σχέσεις τους.
Σεβαστείτε τα είδη. Προσπαθώντας να «δείτε» σαν τραγωδία, μια ηθογραφία, σαν θέατρο του παράλογου, ένα αστικό δράμα του 19ου αιώνα ή σαν κωμωδία, ένα ρομάντζο θα σκοντάψετε πάνω στις ίδιες τις λέξεις και δεν θα «πέσει» το κείμενο, εσείς θα πέσετε. Θα κουτρουβαλιαστείτε για την ακρίβεια. Διότι άντε τώρα να σταθεί η Μπερνάντα Άλμπα ως Κλυταιμνήστρα και να αποδοθεί ένας Μπεκετικός ήρωας με όρους ανάλογους της Μπλανς Ντι Μπουά από το Λεωφορείο ο πόθος.

Προσέξτε την μετάφραση στην περίπτωση που είναι ξένο το έργο. Κάθε δραματουργία διαθέτει ένα δικό της εσωτερικό ρυθμό τον οποίο η μετάφραση μπορεί ευκολότατα να χάσει. Υπάρχουν πάντα λέξεις-κλειδιά που αν μεταφραστούν αλλιώς παραποιούν τα νοήματα ή εξαφανίζουν το προσωπικό στιλ του συγγραφέα. Ο μεταφραστής πρέπει να ακολουθεί την «διάλεκτο» του συγγραφέα κι όχι την δική του. Περίεργες λεξούλες, συντακτικές παρεκτροπές και μυστήριες εκφράσεις θα πρέπει να ανταποκρίνονται στο πρωτότυπο αλλιώς αφήστε τις για τα δικά σας αριστουργήματα τα οποία υπογράφετε μόνοι σας. Προστρέξτε στο αρχικό κείμενο ακόμα κι αν δεν ξέρετε τη γλώσσα. Κρατήστε ένα λεξικό και δείτε πως γράφτηκαν αρχικά οι φράσεις και πως αποδίδονται στη μετάφραση. Βάλτε τον μεταφραστή να σας διαβάσει αποσπάσματα από το έργο στη γλώσσα του. Θα αντιληφθείτε τη μουσική του.
Μην τσιγκουνεύεστε χρόνο όσον αφορά την ανάγνωση και την διερεύνηση ενός έργου, να είστε σίγουροι πως μετά θα τον κερδίσετε.
Κι αποφύγετε τις μεταφυσικές συζητήσεις με τους νεκρούς συγγραφείς. Οι φωνούλες που ακούσατε και που σας επιτρέπουν να κάνετε το έργο τους αγνώριστο, δεν προέρχονται από αυτούς αλλά από την ματαιοδοξία σας.

Δεύτερο και πολύ σημαντικό: Η γραμμή
Παράσταση χωρίς καθαρή γραμμή δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια της, τρεκλίζει σαν αδέξια χορεύτρια που ανεβαίνει για πρώτη φορά στις πουέντ. Τι θέλετε να πείτε μέσα από το συγκεκριμένο έργο στον θεατή; Πως θέλετε να του το πείτε; Ποιοι θα είναι οι κωδικοί σας; Πως θα διαχειριστείτε τα μοτίβα σας; Πως θα υποτάξετε το υλικό σας στην γραμμή που επιθυμείτε χωρίς να το εξαναγκάσετε σε ασφυξία; Μπορείτε να θέλετε τα πάντα και να τα πετύχετε σε μεγάλο βαθμό αλλά θα αποτύχετε σίγουρα αν δεν ξέρετε τι θέλετε.

Τρίτο κι επικίνδυνο: Οι ηθοποιοί
Έχω ακούσει πολλούς σκηνοθέτες να λένε στον ηθοποιό τους «δεν είμαι η μαμά σου ή ο ψυχίατρός σου ή ο δάσκαλός σου». Λάθος μέγα. Ο καλός σκηνοθέτης είναι και ψυχίατρος και δάσκαλος και μάνα και πατέρας. Όποιος αποποιείται αυτών των υποχρεώσεων απλά δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί, όχι δεν θέλει. Ο ηθοποιός δεν είναι μαριονέτα και έχει την τάση προκειμένου να προστατευτεί να έρχεται στην πρόβα με τα κλισέ του. Επίσης είναι άνθρωπος και θα ήταν παράλογο να μην φέρνει μαζί του όλες τις αγωνίες, τα βάσανα, τις ανασφάλειες και τα απωθημένα ενός ανθρώπου. Αν δεν μπορείτε να τα διαχειριστείτε να προσλάβετε ρομπότ υψηλής τεχνολογίας με έτοιμα προγράμματα ρόλων ή να αλλάξετε επάγγελμα.
Διαλέξτε με προσοχή τους ηθοποιούς σας. Η οντισιόν δεν γίνεται για να κάνουμε τους έξυπνους σε τρομοκρατημένους άνεργους αλλά για να διαπιστώσουμε αν μπορούμε να συνεργαστούμε με τους ηθοποιούς μας που επιπροσθέτως έχουν μία αξιοπρέπεια την οποία όταν προσβάλετε απλά αποδεικνύετε το δικό σας ποταπό ήθος και την ψυχική ανισσοροπία σας.
Μην ψάχνετε να βρείτε τον ηθοποιό που του πάει ο ρόλος, βρείτε τον ηθοποιό που μπορεί και θέλει να δημιουργήσει έναν ρόλο. Θα του δώσει μια άλλη διάσταση αφού τους θεατρικούς ήρωες δεν τους έχουμε συναντήσει και δεν ξέρουμε ακριβώς πως είναι παρά μόνο από κάποιες περιγραφές μέσα στα κείμενα…
Κι ωστόσο μην παίρνετε ηθοποιούς να παίξουν ρόλους έξω από την «σκηνική» τους ηλικία. Ειδικά στην τραγωδία. Ανατρέπουν σημαντικά δεδομένα τα οποία καμία σκηνοθεσία δεν μπορεί να επιβάλλει στο θεατή.
Μην επιτρέπετε ποτέ στους ηθοποιούς σας να έχουν άποψη για εσάς, την σκηνοθεσία σας ή τις ερμηνείες των άλλων ηθοποιών. Μη μιλάτε για ένα ηθοποιό σας πίσω από την πλάτη του με τους άλλους κι απαγορέψτε σε όλους να το κάνουν. Μην επιτρέψετε σε κανέναν ηθοποιό να διδάσκει τους άλλους όσο έμπειρος κι αν είναι. Μην επιτρέψετε ποτέ τον παραμικρό καυγά στις πρόβες. Αποτρέψτε τον πριν γίνει. Όταν εσείς δεν θα είστε πια εκεί, οι ηθοποιοί σας θα τα κάνουν λαμπόγυαλο αν τους έχετε επιτρέψει συμπεριφορές επιβολής του ενός πάνω στον άλλο.

Μην δουλεύετε με τους ηθοποιούς σας στα όρια τους αλλά φροντίστε πάντα να τα ξεπερνάνε.
Μην κάνετε την παραμικρή κίνηση ή δράση αν δεν την αντλήσετε από επιτυχημένους και καλά οργανωμένους αυτοσχεδιασμούς.
Αντιληφθείτε την σκηνική πραγματικότητα και δώστε την στους ηθοποιούς σας να την βιώσουν. Μην περιμένετε να υπάρχει φυσικότητα στις ερμηνείες αν εκείνοι δεν γνωρίζουν καλά τι κάνουν, πως το κάνουν και γιατί το κάνουν.
Οργανώστε τους στην εντέλεια αλλά μόνο όταν θα είναι έτοιμοι για να μην πνίξετε την δημιουργικότητά τους. Ο καλά οργανωμένος θίασος δεν έχει τρακ, δεν κάνει λάθη, δεν έχει το χρόνο να φοβηθεί αρνητικές κριτικές ή επιθέσεις του κοινού όσο προκλητικό κι αν είναι το θέαμα και δίνει πάντα μια αίσθηση τελειότητας.
Να είστε πάντα δίκαιοι και να συμπεριφέρεστε με τον ίδιο τρόπο σε όλους σας τους ηθοποιούς.
Να μην τους κατηγορείτε για τα λάθη τους, εσείς φταίτε γι’ αυτά, εσείς τους διαλέξατε, εσείς τους διδάσκετε.

Να είστε σαφείς στις οδηγίες σας, το θέατρο κυριολεκτεί, δεν ποιητικίζει. Φράσεις του τύπου «πάρε το μέσα σου και βγάλτο έξω» ή «νοιώσε το ανείπωτο κι άστο να κυριαρχήσει στην ψυχή σου» σου ή «αφουγκράσου το αόρατο και κάντο ορατό» δεν έχουν το παραμικρό νόημα και γι’ αυτό δεν θα έχουν και το παραμικρό αποτέλεσμα. Ο ηθοποιός δεν είναι μάντης και δεν μπορεί να ξέρει τι κρύβεται πίσω από τις μεγαλοφυείς φράσεις σας. Μιλήστε του απλά και κατευθύνετε τον ψύχραιμα, ήρεμα, με ασφάλεια στο αποτέλεσμα που θέλετε. Με σαφείς οδηγίες που να μπορεί να τις ακολουθήσει όχι «θεωρητικά» αλλά στην πράξη.
Έχετε το δικαίωμα να τρομοκρατηθείτε, να οργιστείτε, να απελπιστείτε αλλά φροντίστε να το ξέρετε μόνο εσείς κι ο βοηθός σας. Άντε κι η μάνα σας. Σ’ αυτή τη δουλειά είστε ο πυροσβέστης, όχι ο εμπρηστής. Υστερίες και πανικοί το μόνο που θα πετύχουν θα είναι να τρελάνουν τον θίασο και να χάσετε πολύτιμο χρόνο κι αρκετή από την εκτίμηση που θέλετε να εμπνεύσετε.
Μην κάνετε παρατηρήσεις στους ηθοποιούς σας σε οξείς τόνους μπροστά στον υπόλοιπο θίασο. Μιλήστε μαζί τους ιδιαιτέρως, πείτε τους με ειλικρίνεια αυτό που σας έχει ενοχλήσει, ακούστε τους προσεκτικά, πάντα θα έχουν κι αυτοί κάτι να σας πουν. Ηγέτης είστε, όχι δικτάτορας. Αλλά επίσης φροντίστε να μην σας κάνουν κι αυτοί παρατηρήσεις δημόσια. Δεν είναι η δουλειά τους. Και είναι ανάγωγο.
Να έχετε χιούμορ αλλά ποτέ μην σαρκάζετε.
Μην βιάζεστε γιατί θα σκοντάψετε σίγουρα.
Και τέλος, μην φοβάστε. Ο φόβος σας μεταδίδεται αμέσως στους ηθοποιούς που είναι οι περισσότεροι ανασφαλείς. Στο κάτω της γραφής παράσταση ετοιμάζετε, δεν οργανώνετε τον τρίτο παγκόσμιο πόλεμο. Θα κάνετε λάθη, θα μάθετε από τα λάθη σας και θα τα διορθώσετε. Το να επιχειρείτε την τελειότητα είναι απαραίτητο αλλά το να νομίζετε πως θα την πετύχετε κι όλας είναι αλαζονεία.

Τέταρτο και ύπουλο: Το να επιχειρείτε να κάνετε εντύπωση
Δεν είναι ποτέ στόχος εκτός κι αν αλλάξετε επάγγελμα και γίνετε πολιτικός ή κάτι τέτοιο εξ ίσου βρωμερό. Μην προκαλείτε μόνο για να προκαλέσετε, προκαλέστε για να ανοίξετε ορίζοντες και να προτείνετε νέες οπτικές. Μην ψάχνετε για ευρήματα, τα ευρήματα βρίσκονται εκεί που πρέπει και είναι ορατά ήδη, αρκεί βέβαια να διαβάσετε σωστά το κείμενο, να δουλεύετε αυτοσχεδιασμό με τους ηθοποιούς σας και να έχετε καθαρή γραμμή. Μην τρελαίνετε τους συνεργάτες σας. Να είστε σαφείς και συγκεκριμένοι. Μην τους αφήνετε όμως και να κάνουν ότι τους κατέβη. Η παράσταση πρέπει να είναι συμπαγής και να μην προεξέχει καμιά επί μέρους «μεγαλομανία» που θέλει να ξεχωρίσει εις βάρος του συνόλου. Μην προσπαθείτε να εντυπωσιάσετε, δεν υπάρχει λόγος. Το απλό ζεσταίνει τον θεατή, το μεγαλόσχημο τον παγώνει.

Πέμπτο και καθοριστικό: Μην γίνεστε βαρετοί
Το κοινό, αν το έχετε ξεχάσει, είναι κάτι τύποι που ΠΛΗΡΩΣΑΝ για να δουν την παράστασή σας. Πρέπει να μάθετε να τους σέβεστε. Στο όνομα μιας βαθιάς, απύθμενης σκέψης ή μιας μεγαλοφυούς σύλληψης, μη αφήνετε την παράσταση να ξεχειλώνει και να παρακμάζει. Το μόνο που θα κερδίσετε θα είναι βαθιά χασμουρητά, ενίοτε δε κι ακόμα βαθύτεροι ύπνοι. Η ποιότητα ενός θεάματος έχει άμεση σχέση με την απήχησή του στο κοινό. Και το βαθιά ποιοτικό θέαμα δεν αναζητά ειδικό κοινό γιατί έχει τόσα επίπεδα ώστε να μπορεί να απευθυνθεί με άνεση στον οποιοδήποτε και να καλύψει τις ανάγκες θεατών όλων των επιπέδων χωρίς ποτέ να εκπίπτει ή να γίνεται φτηνό.

Έκτο κι εξ ίσου κρίσιμο: Μην γίνεστε σκλάβοι του κοινού
Μην ξεπουλιέστε στο κοινό σας. Μην το κολακεύετε. Γοητέψτε το, μαγέψτε το αν μπορείτε, ικανοποιείστε το με ένα αξιοπρεπές αποτέλεσμα αλλά ποτέ μην γίνεστε υποχείριό του. Μην δουλεύετε με κίνητρο το τι θέλει το κοινό, θα είναι σαν να το δουλεύετε, μαζί και τον εαυτό σας. Δουλέψτε όπως εσείς θέλετε κι αν δουλέψετε σωστά, το κοινό θα ακολουθήσει. Αλλά την πρόταση εσείς την κάνετε, όχι το κοινό. Φράσεις του τύπου «αυτό θα αρέσει στον κόσμο» είναι το λιγότερο ανόητες γιατί ο κόσμος δεν είναι μία συμπαγής ενότητα και στον καθένα αρέσουν διαφορετικά πράγματα. Να αρέσει σε σας, να έχει κάποιο λόγο που υπάρχει, να το υπηρετήσετε σωστά και το κοινό θα το δεχτεί με χαρά. Δεν είστε έμποροι, είστε καλλιτέχνες. Θέλετε να γεμίσετε το θέατρο αλλά όχι δημιουργώντας παγίδες για να τραβήξετε τον κόσμο. Όταν προδίδετε τη δουλειά σας, το κοινό θα σας εγκαταλείψει μια μέρα και τότε ίσως θα είναι αργά για να γυρίσετε πίσω. Θα έχετε ξεχάσει το δρόμο…

Έβδομο και αρκετά δύσκολο: Μην επαναλαμβάνετε τις επιτυχίες σας
Μην επαναλαμβάνετε τον εαυτό σας. Μην βασίζεστε στις ευκολίες σας. Μην επιστρέφετε στις δυνατές εμπνεύσεις του παρελθόντος σας όταν το παρόν σας φαίνεται «άγονο». Θα δείτε τη δουλειά σας να γίνεται από χρόνο σε χρόνο κατώτερη και δεν θα ξέρετε καν το γιατί. Ανακαλύψτε ξανά τον κόσμο, ανακαλύψτε ξανά τον εαυτό σας σε κάθε παράσταση. Αυτό άλλωστε κάνει η τέχνη. Φυσικά θα έχετε πάντα ένα στίγμα προσωπικό, ένα ιδιαίτερο στιλ αλλά μην το κάνετε μανιέρα. Φυσικά και θα έχετε εμμονές αλλά κάθε φορά υποτάξτε τις στη νέα πρόκληση. Φυσικά και σας αρέσει να νοιώθετε ασφαλείς. Αλλά αν σας αρέσει πάρα πολύ καλύτερα να γίνετε λογιστές και να ξεχάσετε το θέατρο. Οι θηριοδαμαστές, οι πολεμιστές, οι νυχτοβάτες, οι ακροβάτες, οι επαναστάτες, οι εξερευνητές, οι εφευρέτες κι οι καλλιτέχνες πρέπει να αγαπούν περισσότερο το ρίσκο και λιγότερο την ασφάλεια. Η τέχνη είναι απρόβλεπτη κι αν επιχειρήσετε να την βάλετε σε καλούπια θα πάψει να είναι τέχνη. Τι να κάνουμε;

Όγδοο και στερνό για να μην σας κουράσω παραπάνω
Το θέατρο είναι πρώτα απ’ όλα πολιτική πράξη. Διδάσκει. Ενώνει με το «Θείο» που σημαίνει σε ωθεί προς το ιδανικό. Αν δεν έχετε να πείτε κάτι, μην κάνετε θέατρο. Αν έχετε να πείτε κάτι φροντίστε να αναλάβετε την ευθύνη σας όσον αφορά αυτό που έχετε να πείτε. Πολλές φορές έχω ακούσει σκηνοθέτες να μιλάνε για την αλήθεια σαν να επρόκειτο για ειλικρίνεια. Η αλήθεια δεν είναι ειλικρίνεια, ούτε φυσικότητα, ούτε ταλέντο, η αλήθεια είναι το μη-λάθος.

Μπορείτε να κάνετε πολλά λάθη στην πορεία σας αλλά δεν έχετε το δικαίωμα να μην αναζητάτε την αλήθεια. Κάθε φορά. Κάποιοι έρχονται να την μάθουν από σας. Σεβαστείτε τους.